Museum Arnhem opende op 25 januari een grote tentoonstelling van het werk van Jan Mankes. Samen met Museum Belvédère in Oranjewoud presenteren beide musea een tentoonstellingstweeluik rond het verstilde en inspirerende oeuvre van Jan Mankes (1889 … 1920). Door de krachtenbundeling van beide musea ontstaat een heel compleet beeld van deze kunstenaar en zijn tijd.
Jan Mankes, die al op jonge leeftijd aan tuberculose en Spaanse griep overleed, werd op 15 augustus 1889 geboren in Meppel, als zoon van belastingambtenaar Beint Mankes en Jentje Hartsuiker. In 1902 ging hij naar de HBS in Meppel maar toen het gezin twee jaar later naar Delft verhuisde trad hij als leerling in dienst bij het glazenieratelier van J.L. Schouten. Tegelijkertijd volgde hij een avondopleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Als jongen liep hij naar verluidt elke zondag van zijn ouderlijk huis in Delft naar Den Haag om in het Mauritshuis Holbein, Vermeer en Vlaamse primitieven te bekijken. Hij begon zelf met het schilderen van vogels en nesten in de duinen van Den Haag en omgeving.
De Knipe en Eerbeek
In 1908 kiest hij voor het vrije kunstenaarschap en hij trekt zich tussen 1909 en 1915 terug bij zijn ouders op het Friese platteland in Het Meer, een buurtschap tussen Heerenveen en de dorpjes Benedenknijpe en Bovenknijpe. Hier ontwikkelt hij zijn liefde voor de natuur en ontstaan veel van zijn beste werken: kleine, fijn geschilderde landschapjes, schilderijen met mensen, dieren en bloemen. Dieren tekent hij net zo vaak ‘tot hij ze vanbinnen kon dromen’. Tot zijn topstukken behoort het schilderij van de Woudsterweg. Langs deze weg, tegenover het huis van zijn ouders, liep hij dagelijks naar Oranjewoud.
In 1913 leert hij Anne Zernike kennen, een theologe en de eerste vrouwelijke predikant van Nederland in Bovenknijpe. Beiden hebben een kerkelijke achtergrond, literaire belangstelling en een haast religieuze natuurbeleving. Zij trouwen in 1915 en wonen korte tijd in Den Haag. In september 1916 verhuizen ze naar Eerbeek in de veronderstelling dat de bosrijke omgeving goed zou zijn voor Mankes, die aan tuberculose lijdt. Maar dat mocht niet veel baten en het bracht in ieder geval geen genezing. In 1918 wordt hun zoon Beint geboren, vernoemd naar Jans vader. Als de ernstig zieke Mankes niet op bed ligt werkt hij onafgebroken aan zijn oeuvre, waarvan hij zelf zegt: “Ik probeerde mooie dingen te maken in allen eenvoud.” Zijn werk kenmerkt zich door een grote soberheid en verstilling. Het is dromerig, vaag symbolistisch en vooral kwetsbaar.
Ongeveer een derde van zijn totale oeuvre is in Eerbeek gemaakt; zachte portretten van zijn echtgenote, stillevens, schilderijen van dieren, tekeningen en grafiek. Mankes was geïnteresseerd in alle dieren, hoewel hij een voorliefde had voor vogels. Zijn schilderijen stralen een etherische, soms sprankelende en soms wat trieste sfeer uit. Zijn stijl is direct herkenbaar door zijn krachtige en evenwichtige composities met vele kleine kleurnuances van grijs- en bruintinten en okers in dunne, transparante lagen, waarbij hij weinig verf en veel olie gebruikt. De techniek van het glasschilderen zal hem daarbij goed van pas zijn gekomen. In deze periode woonde hij ook vijf maanden in pension Carpe Diem in Nunspeet.
In 1920 – als hij nog maar 30 jaar oud is – overlijdt hij op 23 april aan zijn ziekte. Hij is begraven in Eerbeek. Na zijn dood ging om Mankes’ persoon de zweem hangen van een geniale kluizenaar met een afkeer van luidruchtigheid. Hij laat een verstild en evenwichtig oeuvre na van zo’n honderdvijftig vooral kleine schilderijen, een honderdtal tekeningen en zo’n vijftig prenten. In 1923 noemt Richard Roland Holst Mankes Hollands meest verstilde schilder.
Toevlucht in kunst
Op de schilderijen van Mankes lijkt de tijd stil te staan. Rustige scènes van de mensen om hem heen, van dieren en van natuur. Mankes houdt van kunst als ambacht en kiest onderwerpen met een introspectief karakter. Hij maakt zijn kunstwerken als reactie op de onrustige tijd waarin hij leeft, tegen de achtergrond van politiek tumult, de Eerste Wereldoorlog en christen-anarchisme. Net als veel van zijn tijdgenoten zoekt hij naar een manier om met al deze onrust om te gaan. In zijn kunst vindt hij een toevlucht. Door zich te concentreren op de natuur en het alledaagse leven creëert hij een dromerige wereld van rust en stilte. Zijn werken stralen kalmte en rust uit door de subtiele penseelstreken en zacht kleurgebruik. Afgezet tegen zijn pacifistische overtuigingen en zijn verzet tegen een chaotische wereld vertellen ze echter een krachtig verhaal.
Mankes exposeerde al veel gedurende zijn leven en werd alom gewaardeerd.
Vast staat dat zijn zachte, ingehouden werk ook latere kunstenaars zoals Dick Ket en Wim Schuhmacher inspireerde. Mankes zelf werd beïnvloed door kunsttradities van voorgaande generaties.
Rond 1915 schilderde Mankes een aantal werken, waaronder Bomenrij, waar twee kleine figuurtjes samen door een landschap lopen. Deze nietige wandelaars zouden een verwijzing zijn naar de schilder zelf en zijn geliefde Anne. In dit werk is misschien ook de invloed van Anne te zien. Samen verdiepten Mankes en Zernike zich in literatuur, poëzie, schilderkunst en theologie, humanisme en soms mystiek getinte idealen.
Grootste tentoonstelling
Museum Belvédère en Museum Arnhem zijn twee vanzelfsprekende plekken voor een Mankes-tentoonstelling. Museum Arnhem heeft een grote collectie van zijn werk en Museum Belvédère is vanwege de locatie (vlakbij zijn Friese woonplaats) bij uitstek een museum om Mankes’ werk in originele context te tonen. De musea kiezen voor een eigen invalshoek op het werk van Mankes. In Arnhem ligt de nadruk op een overzicht van Mankes’ werk in relatie tot werk van tijdgenoten; kunstenaars die hem inspireerden en kunstenaars die op hun beurt inspiratie vonden in zijn werk. Museum Belvédère richt de aandacht specifiek op het werk dat Mankes maakte toen hij in Friesland woonde en hij werd geïnspireerd door deze omgeving.
Overzicht in Arnhem
Meer dan vijftig kunstwerken brengen in Arnhem de wereld van Jan Mankes tot leven. De focus van de tentoonstelling ligt op zingeving en verstilling in onrustige tijden. Bezoekers ontdekken de kunstenaar achter de schilderijen en de idealen die hem inspireerden.
Museum Arnhem biedt in deze tentoonstelling een diepgaande kijk op de manier waarop deze kunstenaar met zijn werk de dialoog aanging met de wereld om hem heen, omringd door gelijkgestemde intellectuelen en pacifisten. Een cruciale rol in zijn leven speelde zijn geëmancipeerde vrouw, Annie Mankes-Zernike. Ze was de eerste vrouwelijke predikant van Nederland en deelde Mankes’ idealen. Zijn schilderijen worden in Arnhem getoond naast werken van tijdgenoten als Piet Mondriaan en Chris Lebeau, die elk op hun eigen manier reageerden op de politieke en maatschappelijke veranderingen van hun tijd.
Brug naar het heden
Ook wij leven in een onrustige en complexe tijd, waarin de kunst van Mankes een welkome bron van rust en reflectie biedt. In de tentoonstelling worden vier hedendaagse kunstenaars uitgenodigd om vanuit het perspectief van vandaag te kijken naar de waarde van natuur en ecologie. Deze (overwegend) jonge kunstenaars – Suzette Bousema (1995), Sophie Steengracht (1991), Mariëlle Videler (1970) en Milah van Zuilen (1998) – zijn bewonderaars van Mankes’ werk.
Belvédère: geestelijk leven
Museum Belvédère concentreert zich op het werk dat Mankes maakte in 1909 … 1915, de periode waarin hij in Friesland woonde en inspiratie ontleende aan de omgeving waar Museum Belvédère is gevestigd. Hij vond inspiratie in het landelijke gebied van Oranjewoud, dat te bereiken was via de Woudsterweg, waarop huize Mankes uitkeek, en op het erf aan de achterzijde van de woning. De tentoonstelling in Oranjewoud geeft inzicht in de drie belangrijkste thema’s binnen Mankes’ werk – landschappen, portretten en dieren – en zijn artistieke ontwikkeling tot aan 1915, het jaar waarin hij trouwt met Anne Zernike.
Net als in Museum Arnhem wordt er in Museum Belvédère een hedendaagse geestverwant van Jan Mankes uitgenodigd: de Nederlandse kunstenaar Oscar Voch (1962). In zijn digitaal fotografische werk toont de kunstenaar verwante verstilde beelden en stillevens, vervuld van weemoed en vervreemding.
Boek
Bij de tentoonstellingen in Museum Arnhem en Museum Belvédère verschijnt ook een publicatie. In het boek is aandacht voor de verschillende aspecten van Mankes’ oeuvre vanuit hedendaags perspectief. Het boek bevat een overzicht van alle werken die Mankes in zijn korte leven heeft gecreëerd. Het schenkt daarnaast aandacht aan tijdgenoten van Mankes en hedendaagse kunstenaars die zich nog steeds door hem laten inspireren. Het boek wordt door Museum Arnhem en Museum Belvédère samen in eigen beheer uitgegeven.
